Emma Jung – Animus i anima

Artykuł jest częścią serii „Kobiecość w psychologii analitycznej”, opartego na przeszłych cyklach wykładowych Instytutu Raven: Kobiety psychologii analitycznej i Kobiety jungowskie o kobiecości.

Emma Jung była pierwszą autorką, która opracowała, rozwinęła i pogłębiła charakterystykę animusa przedstawioną przez C. G. Junga. Przedstawiła ją w wykładzie O naturze animusa w Klubie Psychologii Analitycznej w Zurichu w listopadzie 1931 roku. Wraz z późniejszym artykułem (wygłoszonym w latach pięćdziesiątych) Anima jako elementarne istnienie opublikowany on został w formie książkowej jako: O animusie i animie (1957). Oba teksty odnoszą się do rozwoju kobiecych i męskich części psychiki w ich pozytywnych i negatywnych aspektach.

Emma Jung

Jak pisałam wcześniej, w pracach C. G. Junga dotyczących animy i animusa możemy zauważyć pewną nierównowagę – anima otrzymuje znacznie więcej uwagi, ujęta jest jej wieloaspektowość, tymczasem animus prezentowany jest często z perspektywy męskiego opisu kobiecego funkcjonowania tego czasu – z zaznaczeniem zakłócającego wpływu tak zwanego „negatywnego animusa”, czyli nadmiernego rozwoju intelektualnej funkcji kobiecej. W kontraście do tego podejścia tekst Emmy Jung jest znacznie bardziej wyważony i bogaty, co jest bardzo ciekawe w kontekście historii życia Emmy i momentu, w którym powstał esej O naturze animusa. Rola kobiet w zachodniej kulturze przechodziła właśnie znaczącą ewolucję, a Emma niedawno ukończyła czterdzieści lat. Świat, który znała od młodości, zmieniał się bardzo szybko. Ona sama zaczynała aktywnie rozwijać swe zainteresowania intelektualne i analityczną praktykę, co stanowiło rewolucję w stosunku do sposobu, w jaki została wychowana. Zainteresowanie tematyką męskości w kobiecie wydaje się pełnić dla niej w tym momencie życia podwójną funkcję – z jednej strony otwiera przestrzeń dla własnej aktywności, z drugiej, pomaga zróżnicować psychologiczne i relacyjne wątki związane z mężem, który sam był dla otaczających go kobiet postacią prowokującą silne projekcje animusa.

Emma Jung widzi podłoże kształtowania się archetypowych obrazów męskości i kobiecości jako oparte na trzech czynnikach: uśpionej kontraseksualnej dyspozycji, indywidualnym doświadczeniu płynącym z relacji z przedstawicielami przeciwnej płci i społeczno-kulturowym (zbiorowym) obrazem kobiety i mężczyzny.

Anima i animus to dwie archetypowe postaci o wielkim znaczeniu. Należą z jednej strony do świadomości indywidualnej, z drugiej zakorzenione są w nieświadomości zbiorowej, tworząc połączenie pomiędzy tym, osobowe i nieosobowe, świadome i nieświadome. Ponieważ jedna z tych postaci jest kobieca a druga męska, C. G. Jung nazwał je animą i animusem. Według niego mają one funkcjonalność kompleksów i działają w kompensujący sposób wobec zewnętrznej osobowości. Zachowują się jak wewnętrzne osobowości, które wskazują na właściwości, jakich brakuje w zewnętrznej osobowości. W mężczyźnie są to cechy kobiece, w kobiecie – męskie. Oba te wymiary są zawsze obecne do pewnego stopnia, ale nie mogą przejawiać się w funkcjonowaniu zewnętrznym, bo zakłócają przystosowanie, czy idealny obraz siebie samego, czy siebie samej.
Cechy tych postaci nie są określone jedynie przez uśpione aspekty seksualne, które reprezentują. Warunkuje je doświadczenie, które osoba nabywa w toku życia w relacji do przedstawicieli i przedstawicielek drugiej płci, jak również pod wpływem zbiorowych obrazów kobiecości zawartych w psychice indywidualnego mężczyzny i zbiorowych obrazów męskości w psychice kobiety.
– Jung, E. (1985), s. 1
 

Animus

Cechy animusa różnią się od animy u mężczyzny. Animus jest nośnikiem wartości, pozytywnych lub negatywnych, inspirujących lub fascynujących kobietę. Reprezentacje te i połączone z nimi uczucia ewoluują w toku rozwoju kobiety, i dają jej szerszy obraz własnej natury.

Obraz animusa jest różny a zależności od etapu rozwoju kobiety i jej naturalnych talentów. Może być przeniesiony na rzeczywistego mężczyznę, który pełni rolę animusa, ze względu na podobieństwo do niego. Alternatywnie może pojawiać się jako sen czy wyobrażenie, ale ponieważ reprezentuje żywą rzeczywistość psychiczną, zabarwia z wewnątrz to, kim jest kobieta i wszystko, co robi.
– Ibid, s. 4

Podobnie jak Jung, Emma widzi animusa jako reprezentację logosu, który jest kwintesencją męskiego pierwiastka (s. 3). Rozwija się on dynamicznie w toku rozwoju kobiety. Początkowo przejawia się w postaci reprezentującej fizyczną siłę, potem stopniowo przekształca się w postać, której głównym aspektem jest działanie. Na kolejnym etapie kluczowymi aspektami postaci animusa stają się słowa i idee, a na czwartym, najbardziej zaawansowanym etapie rozwoju, relacja do animusa obejmuje kobiece poszukiwanie duchowego znaczenia. Pierwsze dwa etapy rozwoju (moc i działanie) według niej są zintegrowane przez większość kobiet jej czasów, zaś kolejne dwa (słowo i duchowe znaczenie) stanowią wciąż dla kobiet problem, ze względu na niedawne poszerzenie świadomości o nowy wymiar. Ten nowy wymiar świadomości wywodzi się na duchowym poziomie z ładunku energii, uwolnionej przez utratę władzy kościoła, a na poziomie biologicznym z uwolnienia kobiet z przymusu ciągłego rodzenia dzieci i pracy fizycznej.

W opisie pozytywnych i negatywnych aspektów przejawów pierwiastka męskiego u kobiet Emma unika częstej tendencji jej czasów – nie przyciąga ją nadmierna analiza kobiecego „negatywnego animusa”, raczej przygląda się temu, jak sytuacja psychiczna kobiety może aktywować jego negatywne działanie:

(…) Jeżeli kobieta nie spełnia w sposób adekwatny wymagań świadomości [które stawia przed nią jej czas historyczny] poprzez rozwój intelektualny, animus uzyskuje autonomię i przejawia się w sposób negatywny zarówno w relacji do niej samej, jak i do innych ludzi. Można to wyjaśnić w sposób następujący: jeżeli świadomy umysł kobiety nie podejmie zadania zrealizowania możliwości duchowego rozwoju, energia psychiczna która dla niego jest przeznaczona zapada w nieświadomość, gdzie aktywuje archetyp animusa. Postać animusa zostaje owładnięta energią płynącą z nieświadomości, potężną i zdolną do obezwładnienia świadomego ego, a przez to, całości osobowości.
Ibid. s. 6

Jost Haller – św. Jerzy zabijający smoka: animus jako aspekt działania

Cytat ten pokazuje bardzo ważne ujęcie kobiecego intelektualnego rozwoju w kontraście do prac Junga i innych jungistów jego czasów. Przede wszystkim intelektualny rozwój jest według Emmy indywidualnym kobiecym zadaniem, którego źródłem są wyzwania stawiane przez zmiany kulturowe i społeczne. Negatywne przejawy animusa wiążą się zaś z rezygnacją z tego wyzwania, a nie z nadmierną koncentracją na intelekcie. Integracja aspektu męskiego w kobiecie staje się więc według niej rozwojową koniecznością. Obejmuje ona wycofanie projekcji własnego potencjału dokonywanej na mężczyzn, zaangażowanie w twórczą i pożyteczną pracę, i ostatecznie – przywrócenie i rozwój własnego poczucia wewnętrznej kobiecości.

Proces ten jest utrudniany przez dwa wzajemnie wpływające na siebie wymiary. Pierwszym z nich jest przestarzała cześć, którą otaczani są mężczyźni, przecenianie męskości (s. 24). Uznając swą moc za swą własność ego, kobieta poddaje się wyidealizowanej wizji męskości lub własnemu animusowi (w podobny sposób pisze o tym później Marion Woodman, pokazując jak naturalny wymiar kobiecości zostaje podporządkowany patriarchalnej zasadzie władzy). Sprawia to, że kobieta porzuca własną siłę, jak również inne ważne części siebie samej. Drugim problemem, który według Emmy jest znacznie częstszy w jej pokoleniu, jest życie ograniczone czy zawężone do domu i rodziny, słaby dostęp do edukacji i innych możliwości, co sprawia, że kobietom brak jest doświadczenia, czy to w niezależnym myśleniu, czy działaniu w świecie (przypomnieć można tu „Pokój z widokiem” Virgini Woolf). Według Emmy Jung praca nad przywróceniem kobiecości należnego jej miejsca, wyzwoli również męskość, tak aby oba te pierwiastki mogły stać się świadomymi częściami kobiecej osobowości:

Konieczny jest rozwój kobiecego intelektualizmu, logosu w kobietach, który będzie dopasowany do kobiecej natury i pozwoli na harmonijną współpracę pomiędzy czynnikami męskimi i kobiecymi, tak aby żadna z tych części nie była spychana do roli cienistego istnienia.
Ibid. S. 13

Kolejnym ważnym przyczynkiem do teorii animusa jest zauważona przez nią zależność pomiędzy owładnięciem kobiecego wymiaru przez animusa a występowaniem depresji u kobiet. Według Emmy Jung, niezintegrowany animus jest często źródłem życzeniowego i magicznego myślenia, w mniejszym stopniu jest źródłem realistycznego podejścia. To bardzo ciekawy aspekt w kontekście krytycznego aspektu psychiki kobiet, który jest „pseudoracjonalny” i często potępia bardziej emocjonalne czy wyobrażeniowe aspekty doświadczenia kobiety, pozornie logicznie udowadniając negatywne cechy jej osobowości. Emma opisuje go w kontekście nawracającego kobiecego rozpamiętywania błędów, który może stać się rodzajem wewnętrznej tortury.

Alternatywą jest uświadomienie aspektu animusa, tak aby mógł on pełnić funkcję służebną wobec ego, stać się nauczycielem i przewodnikiem, który inicjuje i przewodzi w transformacji duszy (ibid. S. 33). Zintegrowanie animusa daje niespodziewany pozytywny rezultat, otwierając kobietę na relację z kobiecym wymiarem i z innymi kobietami:

Wielokrotnie widziałam, gdy problem z animusem stawał się dotkliwy, jak kobiety zaczynają interesować się innymi kobietami, a relacja z nimi staje się wewnętrzną palącą potrzebą, a nawet koniecznością. Być może to właśnie jest początek kobiecej solidarności, dotychczas jedynie upragnionej, a teraz możliwej dzięki temu, że stajemy się świadome zagrożenia, z jakim wszystkie się mierzymy. Pielęgnowanie i docenianie kobiecych wartości to podstawowy warunek dbania o siebie nawzajem w konfrontacji z męskim pierwiastkiem, który jest potężny w podwójnym sensie – zarówno z wewnątrz psychiki jak i na zewnątrz niej.
Ibid. S. 41-42

Rozwój animusa poprzez etapy mocy, działania, słowa i duchowego aspektu umożliwia kobiecie dostęp do energii psychicznej i do możliwości realizowania się w świecie zewnętrznym.

Anima

Praca Anima jako elementarne istnienie, choć drobiazgowa i trafna, nie ma tej pasji i energii, co esej dotyczący animusa, Emma Jung jest w niego wyraźnie mniej osobiście zaangażowana – tekst stanowi raczej studium mitologiczno-literaturoznawcze. Być może wiąże się to z innym etapem jej życia, ale nie bez znacznie wydaje się również ambiwalencja wobec tego tematu – z jednej strony opracowanie relacji męskiej psychiki do pierwiastka kobiecego musiało być dla Emmy Jung bardzo ważne, wziąwszy pod uwagę skomplikowane relacje jej męża z kobietami. Z drugiej – prace na temat animy są ważnym elementem dzieł Junga, więc pisząc o tej tematyce niejako wkraczała na grunt przynależny mężowi, a to, jak pisałam poprzednio, był obszar, po którym poruszała się z ostrożnością.

Rusałka, źródło: slowianskibestiariusz.pl

Anima jako elementarne istnienie zgłębia określone przejawy pierwiastka kobiecego: rusałki, wróżki, panny zaklętej w łabędzia, syreny i nimfy w baśniach, mitach i legendach. Według Emmy są one różnorodnymi odrębnymi postaciami, co różni się od teorii Junga, według której anima jest jedną postacią, przejawiającą się w wielu aspektach. Anima jest według niej erotyczna, irracjonalna, wnosząca w psychikę aspekt receptywny i wrażliwy, ale jednocześnie nieuchwytny i ulotny. Obdarzona jest zdolnościami magicznymi i proroczymi, i pozostaje w bliskim związku z naturą i nieświadomością. Cechy te mogą przejawiać się w mężczyźnie w pozytywny lub negatywny sposób, w zależności od jego postawy i działania. Anima często wymaga zdobycia, ratunku czy odkupienia, co przejawia się w wielu opowieściach i mitach. Jej integracja różni się od kobiecego zadania zintegrowania animusa, gdzie większe znaczenie ma jednocześnie służebna i przewodnia rola męskiej części wobec kobiecej. U mężczyzn integracja wiąże się z pokornym poddaniem się poniżonej części własnej psychiki, która przez większość z nich spostrzegana jest jako gorsza i obłożona wstydem. Wymaga więc pokory, posłuszeństwa wobec niej, czy nawet intencjonalnego zrezygnowania z części swej świadomości.

Nie chodzi tu o całkowite oddanie się w służbę Pani Animie, ani też o utracenie z nią kontaktu, a o danie w męskiej psychice pewnej przestrzeni kobiecości, która też jest jej częścią. Mężczyzna dokonuje tego poprzez rozpoznanie i realizowanie w życiu erosa, pierwiastka relacyjności, co oznacza, że nie tylko staje się świadomym własnych uczuć, ale i potrafi się nimi kierować, a bez tego niemożliwe jest stworzenie i zachowanie zarówno relacji jak i wartościowego osądu. Mężczyzna z natury odnosi się do obiektów: do swej pracy, czy innego pola zainteresowań, dla kobiety znaczenie ma osobowa relacja i jest tak również w wypadku męskiej animy. Może ona wprowadzać go w zawiłe relacje, ale może również służyć mu, aby nadać im kształt – jeżeli kobiecy element zostanie wprowadzony do świadomości. Dopóki działa on autonomicznie, zakłóca relacje, bądź je uniemożliwia.
Badania i odkrycia psychologii głębi pokazały, że dla współczesnych ludzi (przynajmniej dla większości z nich) ustalenie relacji do nieświadomości jest kluczowe. Dla mężczyzny jest tym relacja do jego animy, dla kobiety do animusa. Czynniki te stanowią rodzaj pomostu, budującego połączenie z nieświadomością.
Ibid s. 81-82

W podsumowaniu eseju znajdujemy ważny głos, który powraca w późniejszym czasie w pracach Marion Woodman i innych autorek, podkreślając znaczenie integracji kobiecego pierwiastka zarówno na poziomie indywidualnym jak i zbiorowym:

 

Gdy anima jest rozpoznana i zintegrowana, zachodzi zmiana w postawie w stosunku do kobiecości jako takiej. Przewartościowanie pierwiastka kobiecego przynosi ze sobą należny szacunek wobec natury, podczas gdy intelektualny punkt widzenia, który dominuje w erze nauki i technologii prowadzi do użytkowania i wyniszczania natury, a nie do honorowania jej.
W naszych czasach, gdy działają tak przerażające siły rozpadu, rozszczepiające grupy ludzkie, jednostki i atomu, skuteczność tego, co jednoczy staje się jeszcze ważniejsza, albowiem życie oparte jest na harmonijnej współpracy sił kobiecości i męskości zarówno w człowieku, jak i poza nim. Łączenie tych przeciwieństw jest jednym z ważniejszych zadań współczesnej psychoterapii.
Ibid. S. 87

Splendor Solis – słoneczny król i księżycowa królowa jako wyraz harmonii męskiego i kobiecego pierwiastka.

***

Oba eseje przynoszą nam znacznie bardziej złożony obraz Emmy Jung niż tylko „żony Junga”, czy „fundamentu jego domu”. Widzimy, że jest niezależną badaczką już na początku, w pierwszym swym eseju o animusie. Formułuje własne ujęcie teorii, odnosi ją do własnego doświadczenia, a jednocześnie zachowuje do niej dystans i naukową zdolność do różnicowania. Teksty te różnią się znacznie od późniejszego kobiecego pisarstwa jungistek, które dopiero miały nie tylko przeformułować teorię analityczną, ale i poszukiwać własnego języka, nie poddającego się wymaganiom akademickiej psychologii. Emma Jung wkracza w swoim pisarstwie w rejon przynależny męskim autorom, w tym jej mężowi i porusza się po nim z łatwością, osadzona w czasach przejścia, przeciera szlaki późniejszym autorkom.

Na podstawie:

Douglas C. (2000). The Woman in the Mirror. Analytical Psychology and the Feminine. iUniverse.
Jung E. (1957/1985). Animus and Anima. Two Essays. Putnam, Connecticut: Spring Publications.

Małgorzata Kalinowska jest analityczką jungowską, tłumaczką i autorką tekstów z zakresu traumy kulturowej i treningu psychoanalitycznego. Interesuje się punktami spotkań między psychologią, socjologią i literaturą, pozwalającymi na zrozumienie długoterminowych reakcji na traumatyczne doświadczenia na poziomie narodów i kultur. Zajmuje się również historią psychologii analitycznej, szczególnie z perspektywy jungowskich autorek i rozwojem pojęć kobiecości i męskości.

Więcej informacji…